کلیک لێرە بکە بۆ خوێندنەوەی بەشی دووهەم
فۆرمی کۆیلایەتی لە ئێرانی هاوچەرخ
(پەیوەندی هزری نیتشە و ناسیۆنالیسمی ئێرانی)
ئاکامەکانی ناسیۆنالیزمی ئێرانی-فارس
لە ڕوی فیکرییەوە هەروا کە ئاماژەمان پێداوە ناسیۆنالیزمی ئێرانی- فارسی لە ژێر کاریگەری ئایدۆلۆژیگەلی ڕۆژئاوادا بوو. ئێمە ئەم کاریگەریانە لە ناو کۆمەڵەگەلی ڕوناکبیری و بەرهەمەکانیان وه‌ک گۆڤاری" کاوە" یان "آیندە" دەبینین. لەوێدا بە ڕوونی کاریگەری ناسیۆنالیزمی ئاڵمان لە بواری زمانی، ڕەگەزی و ناسیۆنالیزمی فەرانسەوی لە بواری ناوەندگەرایی و ئیرادەگەرایی دەبینرێت، بەڵام بە هۆی ئەو کێشە و قەیرانانه‌ی وەک شەڕی جیهانی دووهەم کە ئایدۆلۆژیە ڕۆژئاواییەکان هەروەها ناسیۆنالیزمە رۆژئاواییەکان خوڵقانیان تا ڕادەیه‌کی زۆر توشی گۆڕان بوون و ڕەنگ و بۆی دیمۆکراتیکیان بەخۆوە گرت بەڵام ئەم گۆڕانە بە سەر ئەم ئایدۆلۆژیانە و قوتابخانە ناسیۆنالیزمە ڕۆژئاوایانە لە ڕۆژهەڵاتی ناویندا نەهاتوە و هێشتا هەر شۆڤینیزمی، فاشیستی و ئیمپریالیزمی ماون، بۆیە ناتوانن دیمۆکراتیک بن. لەم ڕوانگەوە دەوترێت کە ناسیۆنالیزمی ئێرانی لە ڕووی تیۆرییەوە خاوەن ڕەسەنایەتی نیە و شتێکی هاوردەیە. لەم خوێندنەوەیە ناسیۆنالیزمی ئێرانی بەرهەمی توخمگەل و چەمک گەلێکە کە پێکەوە لکێنراون و شتێکی تێکەڵەیی و ساختەیەیان لێ بەرهەم هێناون وەک ئەوەی کە ئێرانی باسی ڕەگەزی ئاریایی دەکەن.(٣٠) لەم پڕۆسەیەدا ناوەندگەرایش رۆڵی پشتگیری بۆ ناسیۆنالیزمی ڕەچەڵەکگەرا و ڕەگەزی دەگێڕێت.
لە ناسیۆنالیزمی ڕەچەڵەکگەرا کە ناسیۆنالیزمی ئێرانی-فارسی پەیڕەوی دەکات ئەمان شوناسی خۆیان لە شانازییەکانی باوباپیرانیان دەهێننەوە کە هیچ پەیوەندیه‌کی بە جیهانی مۆدێرنەوە نیە. زۆرێك لە لێکۆڵەران لەو بڕوایەدان کە پێداگری ناسیۆنالیزمی ئێرانی-فارسی لە سەر مێژووی کۆن و باسگەلێک وەک ڕەگەزی ئاریایی سەرچاوەکەی لە ناو هەست بە سوکایەتی بە هۆی دواکەوتوویی و لاوازیوه‌یە، تا ئەو ڕادەیە کە کاتوزیان دەڵێت" هێزی بزوێنەری بزوتنەوەی نەتەوەگەرایی ڕۆمانسی توڕەیی و شەرمەزاریه‌ک بوو کە بە هۆی داڕمانی کولتووری، دواکەوتوویی ئابوری و بێ توانای سیاسییەوە هاتبووە ئاراوە و خۆی بە دەسکەوتەکانی ڕاست یان درۆی سەردەمی کۆنەوە هەڵواسیوە"(٣١) لێرەدا ئەگەر ئێمە لە ڕوانگەی نیتشەوە کە بۆ یۆنانی پێش سوکرات دەگەڕێتەوە و وێنه‌یه‌کی زێڕین لەو سەردەمە بە خوێنەر دەناسێنێ و خەڵکی بۆ مێژوویه‌کی کۆن بانگهێشت دەکات بۆ ئەوەی پێناسەیه‌کی نوێ لە خۆ بێنێتە ئاراوە تا بتوانێ چارەسەری قەیرانی نیهیلیزم و ناسنامەی ئەوروپی بکات، بمانەوێ کەڵک وەرگرین دەتوانین ناسیۆنالیزمی ئێرانی- فارسیش وەک دیاردەیه‌کی قەیراناوی ببینین کە دەیەوێت بە کەڵک وەرگرتن لە مێژوو و گەڕانەوە بۆ مێژوو چارەسەری قەیرانی شوناس و سەرگەردانی خۆی بکات بۆ ئەوەی بتوانێ پێناسەیه‌کی نوێ بۆ خۆی بەرهەم بێنێت، بەڵام بە یەک جیاوازی زۆر گەورەوە ئەویش ئەوەیە کە ئەم قەیرانە لە ئەوروپا بە هۆی پێشکەوتن و هاوردنە ئارای جیهانێکی نوێ بە ناوی جیهانی مۆدێرنەوە بوو بەڵام لە ئێران بە هۆی دواکەوتوویی و داڕمانەوە بوو.(٣٢)
ناسیۆنالیزمی ئێرانی- فارسی بۆ ئەوان دەتوانێ حەقیقەت بێت چونکە دەسەڵات و بەرژەوەندی ئەوان مسۆگەر دەکات بەڵام بۆ ئێمە کۆیلایەتی، ماڵوێرانی و چەوساندنەوەی لێکەوتوەتەوە، بۆیە ناتوانێ ڕژێمی حەقیقەتی ئێمەی کورد بێت بەڵکو بۆ ئێمە ڕژیمێکە پڕاوپڕ لە درۆ و فریو. ئەم ڕژێمە تەنیا پەیوەندی بە بابەتی پەیوەندی دەسەڵات و زانست لە کۆمەڵگای فارسیەوە هەیە.
لە بواری دەرونناسی سیاسیشەوە ناسیۆنالیزمی ئێرانی-فارسی توشی جۆرێک لە نارسیسیزمی نەتەوەییە کە لەو بڕوایەدایە فارسەکان باشترین و مەزنترین خەڵکن و خەڵکانی دیکە دەبێ فەرمانبەر و ژێردەستەی ئەمان بن بۆیە داوای باڵادەستی و سەروەری لە وڵاتێکی فرە نەتەوەی وەک ئێران دەکات و شەڕێکی سەد ساڵەیان دژی هەموو نەتەوەکان ڕاگەیاندوە. بۆیە چ لە سیاسەت، چ لە کولتوور، چ لە سامان و ئابووری، چ لە ئاسایش و خزمەتگوزاری و بە گشتی لە هەموو بوارەکاندا ناسیۆنالیزمێکی قۆرخکار، دەسەڵاتخواز و شەڕانگێزە. ناسیۆنالیزمی ئێرانی-فارسی لە ژێر کاریگەری بیرۆکەگەلی خەڵکانێک وەک نیتشە سیستەمی دەسەڵات لە ئێرانێکی فرە نەتەوە لە ناو چەمک گەلێکی وەک "ستەمی حەکیمەکان" یان ستەمی حەکیمانە دەدۆزێتەوە کە فارسەکان وەک خەڵکێکی حەکیم و زانا پێناسە دەکات کە گەشە بە کولتوور و بەهاکان دەدەن و شایستەی سەروەری و دەسەڵاتن. لێرەدا هۆنراوە و موزیک (شاهنامە، گلستان، بوستان ...) مێژوو (مێژووی بە فارسی کراوی کورد)، ناوەندی سیاسی (تاران)، زمانی بیرۆکراتی و کولتووری فارسی یان خوراسانی و هتد بە پێوەری حیکمەت دەزانێت کە هەمووی یان فارسیە یان بە فارسی کراوە و لەم ناوەدا خەڵکانی نافارس بە هۆی نەبوونی ئەم پێوەرانەوە دەبێ کۆیلایەتی حەکیمەکان (فارسەکان) بکەن بۆ ئەوەی کە ئەوان لە کەشێکی ئارامدا بتوانن جوانی، کولتوور و زانست (یان بە واتای ئەمڕۆیی ئەسباب و کەرەستەی هەژموون و دەسەڵات و سەروەری خۆیان) بەرهەم بێنن تا ژیان (باڵادەستی ئەوان) لە ئێراندا بەرهەم بێت.(٣٣)
لە ڕاستیدا ئەم هەموو ئارەزووی دەسەڵات، باڵادەستی، سەروەت و سامانە هیچێک نییە جیا لە چارەسەری کێشەگەلێک وەک نیهیلیزم، قەیرانی شوناس و خۆ بەکەم زانینی مرۆڤی فارس کە ناسیۆنالیزمی ئێرانی گیرۆدەی بووە. ئەگەر هەر لە ڕوانگەی نیتشەوە (بەڵام نیتشەی دوای شەستەکان) ئەم تایبەتمەندیه قەیراناویانەی ناسیۆنالیزمی ئێرانی-فارسی لێکۆڵینەوەی بۆ بکەین دەتوانین بڵێین خەڵکانێک کە کۆیلایەتی بووە بە بەشێکی بیروهزر و جەستەیان، دەیانەوێت بە جلوبەرگی زێڕینی حوکمڕانی کۆیلایەتی خۆیان داپۆشن و بیشارنەوە و لەم پێناوەدا توندوتیژی و زەبروزەنگ دەبێتە یەکێک لە کەرستەکانی شاردنەوە و داپۆشینی کۆیلایەتی و لاوازی، هەر بۆیە ناسیۆنالیزمی ئێرانی لە ناوخۆی ئێران و روو بە گەلان تاکڕەو و ستەمکارەو ڕوو بە دەرەوەش شەرانگێز و ئیمپریالیستە.
لە بنەڕەتدا زۆربەی خەڵکانی چینی دەسەڵات و ئۆپۆزیسیۆن سەر بە چینە کۆنەکانی پێش سەردەمی مۆدێرنن کە لە پێکهاتەی نوێی کۆمەڵایەتی بوونیان نەماوە. ئەو قەیرانەی کە ئێستا له ناو ئۆپۆزیسۆن وەک بابەتی سەرکردایەتی سەریهەڵداوە لەم دۆخەوە سەرچاوە دەگرێت. بەڵام ئەوەی کە لە ئێستادا هێزی گرتووەو بووە بە ئیرادەی جدی و کاریگەر، ئیرادەی چارەسەر و گۆڕانە کە خەڵک و کۆمەڵگا لە پێناوی ئازادی و دادپەروەری پەیڕەوی دەکەن.
ناسیۆنالیزمی ئێرانی بەم تایبەتمەندیانەوە ستراکچێرێکی پلەبەندی کراوی هەیە و هەر کات هەر گوتارێکی ڕەگەزی-زمانی یان ئێرانی-ئیسلامی (ئیسلامی-ئێرانی) بێتە ئاراوە تاقمێک یان چینێک (لە چینەکانی سەر بە جیهانی پێش مۆدێرن وەک کۆشکی شا و بنەماڵەکانی نزیک لە کۆشک، فیۆدالەکان و پۆلی ڕۆحانییەکان) لەم نێوانە دەبێتە خاوەن هەموو شت و کرداری سیاسیش وەک جۆرێک لە شەڕێکی بەردەوام بۆ دابەشکردنی غەنیمەتەکانی پێدێت. لێرەدا ناوەندگەرایی فارسی ڕۆڵی سەرەکی دەگێڕێت و دەبێتە هۆی بە تاڵانبردنی سەروەت و سامانی نافارسەکان و لە کۆتایشدا بنبەستێکی قوڵ و هەمە لایەنە سەرهه‌ڵدەدات کە تانانەت فارسەکانیش لێی زەرەرمەند دەبن. بۆیە لەم سیستەمەدا بەردەوام گەڕانەوە و بەرەو دواوە چوون لە ئارادایەو کاتێکیش باسی پێشکەوتن و نوێبوونەوە دەکرێت گۆڕەپانی سیاسی و ستراکچێری سیاسی و ڕوانگە کولتووریەکان ناگرێتەوە بەڵکو زیاتر لە فۆرماتێکی تەکنیکی و لە چوارچێوەی پیشەسازی و گەشەی ئابووریدا خۆی دەبینێتەوە کە ئەویش لە پێناوی بە دەسهێنانی شانازی و شکۆمەندی لە دەستچووی ڕابردوودایە کە بە شێوازێکی ڕووکەش و ڕادیکاڵ و بە تێچویه‌کی زۆرەوە پەیڕەو دەکرێت، ئەویش لە سەر بنەمای جیاکاری و هەڵاواردن لە سەر بنەمای زمانی- ڕەگەزی ناوچەکان بەڕێوە دەچێت.
یەکێکیتر لە ئاکامەکانی ناسیۆنالیزمی ئێرانی دابڕان لە مێژوو و جوگرافیای گەلانی دراوسێ و ناوچەکەیە کاتێک ئەوان بە "تازی" و بەربەر ناو دەبات و خۆی بە ئاریایی پێناسە دەکات و خۆی لەوان پێ سەرترەو خاک، وڵات و سامانی ئەوان بە موڵکی خۆی و مافی خۆی دەزانێت. لەم پێناسەیەدا خۆی ئاوارە و سەرگەردان دەبێت و دەبێتە شتێکی نامۆ لە ناوچەکە. لەم پڕۆسەیەدا هەمووان لە خۆی دەکاتە دوژمن و خۆی بە شێوازێکی ناشیرین وێنا دەکات و تایبەتمەندی ئیمپریالیستی و ڕەگەزی بە خۆوە دەگرێت(٣٤) و دەیەوێت باڵادەستی خۆی لە ژێر گوتاری شارستانیەتی ئێرانی و بە کەڵک وەرگرتن لە چەمک گەلێک وەک "ئێرانی کولتووری" یان "هیلالی شیعە" لە ناوچەکەدا بسەپێنێت. لە کۆتایشدا ناوچەکە بەرەو گرژی و ئاڵۆزی دەبات و سەر لە بەربەره‌کانێ و دژایەتی زلهێزەکان دەردێرێت. بۆ نموونە پەهلەویەکان هەر ئەوەندە خۆیان گرت و تۆزێ پێشکەوتن ویستیان بەربەرەکانێی ڕۆژئاوا بکەن و بەرژەوەندیەکانی ئەوانیان خستە مەترسیەوە. ئێرانیەکان تایبەتەن ڕەگەزی- زمانیەکانیان لە سەر ئەو باوەڕەن کە رۆژئاواییەکان لە سەدەکانی هەژدەیەم و نۆزدەیەم ئەوانیان چەوساندۆەتەوەو بەردەوام فریویان داون و دەستیان بردووەتە ناو کاروباری ناوخۆیی وڵاتەکەیان، بە شێوازێک کە پێیانوایە تەنانەت لە شۆڕشی ٧٩دا ئەوە ئەوانن کە ئێرانیان توشی کارەسات کردووە. لێرەدا ئەوەی کە جێی سرنجە ئەوەیە کە جۆرێک لە دژایەتی توخمەکان و چەمکگەلی ناسیۆنالیزمی ئێرانی- فارسی لەگەڵ یەک دێتە ئاراوە کە چۆن خۆت پێ ئاریایی بێت و لە بنەڕەتدا خۆت بە ئەوروپی بزانیت بەڵام لە کرداریشدا دژایەتیان بکەیت.
دەرەنجام
مێژووی سەد ساڵەی ئێرانی- فارسی ئەگەر لە ڕوانگەی فۆکۆوە خوێندنەوەی بۆ بکرێت تەنیا هەوڵێکی نه‌زۆک لە پێناوی بەرهەمهێنانی رژیمێک لە حەقیقەت بووە، چونکە هەر لەم ڕوانگەوە حەقیقەت شتێک نییە کە بدۆزرێتەوە بەڵکو هەردەم بەرهەم دەهێنرێت(٣٥). بۆیە ناسیۆنالیزمی ئێرانی- فارسیش لە ماوەی سەد ساڵی ڕابردوودا هەوڵی ئەوەیداوە لە پێناوی خۆسەپاندن لە هەموو بوارەکاندا ڕژێمی حەقیقەتی پێویست بۆ ئامانجەکانی خۆی بەرهەم بێنێت. ناسیۆنالیزمی ئێرانی- فارسی بۆ ئەوان دەتوانێ حەقیقەت بێت چونکە دەسەڵات و بەرژەوەندی ئەوان مسۆگەر دەکات بەڵام بۆ ئێمە کۆیلایەتی، ماڵوێرانی و چەوساندنەوەی لێکەوتوەتەوە، بۆیە ناتوانێ ڕژێمی حەقیقەتی ئێمەی کورد بێت بەڵکو بۆ ئێمە ڕژیمێکە پڕاوپڕ لە درۆ و فریو. ئەم ڕژێمە تەنیا پەیوەندی بە بابەتی پەیوەندی دەسەڵات و زانست لە کۆمەڵگای فارسیەوە هەیە.(٣٦) بۆیە هەمو چەمک و توخمگەلی ناسیۆنالیزمی ئێرانی بابەتگەلێکی ڤیرچوەڵن (ناڕاست) کە ئیرادەی دەسەڵاتخوازی لە پشت یارییە زمانەوانیەکان حەشار داوە و تەنیا چاوی لە دەسەڵات بڕیوە و هەمو ئامانجەکانی لە پێناوی دەسەڵات و خۆسەپاندنی بە مل ئێمەدایە. ئەگەرچی لەم نێوانەدا ویستوویەتی دەس بە مل سەروەت و سامانی ئێمەدا بگرێت و خۆی پێ دەوڵەمەند کردوە و خۆشگوزەرانی بۆ خۆی لەو بیابانە پێ مسۆگەر کردووە بەڵام هەموو شەڕەکەی و هەوڵەکانی لە هەنگاوی یەکەمدا لە پێناوی باڵادەستی و سەروەری بووە چونکە ئەگەر تۆ باڵادەست بیت بە شێوازی ئۆتۆماتیکی سامان و خۆشگوزەرانیش مسۆگەر دەبێت. لە کۆتاییدا بەرهەمی ئەم شێوازە لە گوتاری-فارسی نەتەوەگەرایه‌کی فاشیستی بووە کە بەردەوام لە خزمەتی باڵادەستی قەومی باڵادەست بوو کە ئامانجەکەی بوون لە لوتکەی هیرارچی دەسەڵات و شکۆ یان پاراستنی جێگەو پێگەیه‌کی لەو شێوەیە بووە.(٣٧) هاوکات یەکێکیتر لەو بابەتانەی کە ئێرانییەکان ویستویانە لە ڕێگەی ئەم ناسیۆنالیزمەوە چارەسەری کەن ئەوە بوو کە ئێرانییەکان پێیان وایە ئێران وەک تاکە وڵاتی فارسی وڵاتێکی گەوره‌یەو ئەمەش بووتە هۆی ئەوەی کە ئەوان ئێران وەک کێشەیه‌کی فەلسەفیش ببینن کە دەکرێت لەم بوارەشدا زیاتر لێکۆڵینەوەی بۆ بکرێت.(٣٨)
گوتاری ناسیۆنالیزمی ئێرانی-فارسی لە مێژووی سەد ساڵەی خۆیدا بەردەوام پێداگری لە سەر ئەرکەکان کردوە و تەنیا لە سەر ئەرکی خەڵکیتر چڕ بووەتەوە لە کاتێکدا هیچ ئەرک و بەرپرسیارێتیه‌کی ڕوو بە خەڵکیتر وە ئەستۆ نەگرتووه. هەموو شتێک وەک ئازادی و دادپەروەری لە پەیوەندی بەرژەوەندی و سەروەری خۆی لێکدانەوەی بۆ کردووە. لە باشترین لێدواندا ئەم ئەرکانە و بابەتانەی بۆ داهاتوویه‌کی نادیار دواخستوە و ئەگەریش پێویست بووبێت دەستی داوەتە زەبروزەنگ و سەرکوتی ئەو خەڵکا و نەتەوانەی کە داواگەلێکی ئاوایەن بووە. ئەمە لە کاتێکدایە کە مرۆڤ لە مافەوە دەسپێدەکات و بە ئەرک یان بەرپرسیارەتی دەگات. بۆیە خەڵک لە پێشدا پێویستە مافی بدرێت جا ئەوکات بەرپرسیارەتی دەکەوێتە ئەستۆی، بۆ نموونە بابەتی "تمامیت ارضی" لەم ڕوانگەوە دەکرێت لێدوانی بۆ بکرێت. لەم ڕوانگەوە ناسیۆنالیزمی ئێرانی- فارسی، ناسیۆنالیزمێکی خۆپەرەست و خاکپەرست بووە کە تایبەتمەندی تۆنی نۆستالژیای مێژوویی هەیە کە مرۆڤ تەنیا وەک کەره‌ستەیه‌ک لە پێناوی ئامانجەکای خۆی دیتوە و بەردەوام ویستویەتی کۆمەڵگا وەک ئەوەی بەرژەوەندی و سەروەری خۆی چۆن پێویست بووبێت ئاوەها بیبینێت نەک وەک ئەوەی کە بوونی هەیە و لەم پێناوەدا هەموو کات هەوڵی ئەوە بووە کۆمەڵگا لە ئاست و پێناوی بەرژەوەندی، باڵادەستی، حەز و ئارەزووی خۆی فۆرمی پێبدات هەر بۆیە توندوتیژیه‌کی زۆری دژ به نەتەوە بندەستەکان و چەپەکان نواندووە. هاوکات لە ڕوانگەی ئیمپریالیستیشەوە ڕوانیویەتە ناوچەکە و بەردەوام ئاڵۆزی و بشێوی ناوەتەوەو گرژی دروستکردوە و ویستویەتی نەزم و دۆخی جیهانی تێکبدات. لەم چوارچێوەدا هەموو کات دژی دیمۆکراسی و دادپەروەری بووە. بنەمای ئەم کێشانەش بە ڕوونی لە ناو یاسای بنەڕەتیدا بوونی هەیە و دیاری کراوە بۆ نموونە مەرجەکانی ڕەگەزنامە لە سەر بنەمای شوناسی فارسی دانراوە و خەڵکیتر پەراوێز خراون بۆیە دەوڵەتێک بوونی هەیە سەرچاوەکەی دەگەڕێتەوە بۆ شوناس و ناسنامەی فارسی،(٣٩) و ناتوانێ بێلایەن بێت و بێلایەنی پێشل دەکات چونکە ئەمە جیاکاری و هەڵاواردنە و لە ئەنجامدا دەوڵەت، دەوڵەتێکی بێ کواڵیتی دەبێت. هەم دەوڵەتی پەهلەویەکان بێ کواڵیتی بوون و هەمیش کۆماری ئیسلامی ئێران دەوڵەتێکی بێ کواڵیتیە. لێرەدا ناوەندگەرایی دەسەڵات و حکومەت دەبێتە ئەساس و بنەمای کێشە و بێ کواڵیتی دەوڵەت. چونکە شوناسی دەوڵەت هیچ پەیوەندیه‌کی لە گەڵ پێکهاتەی سیاسی- کۆمەڵایەتی ، سیاسی- کولتووری نییە. ئاکامی ئەم جۆرە لە دەوڵەت ناسەقامگیری سیاسی دەبێت چونکە بێلایەنی نەپاراستووە و بەردەوام جیاکار بووە و هەڵاواردنی کردوە بۆیە داهاتوو بەردەوام ڵێڵ، ناڕوون و ئاڵۆز دەبێت و ڕابردووش تەنیا کێشە و ناسەقامگیری بووە. لەم جۆرە کۆمەڵگایانە داهاتوو بەردەوام لە دەستچووە. لێرەدا نموونەی هیندستان وەک ئەوەی ڕابرت دال ئاماژەی پێدەکات دەتوانێ کاریگەر بێت. ڕابرت دال پێیوایە" پەرەپێدان و چەسپاندنی دیمۆکراسی لە هیندستان بەرهەمی کۆمەڵگایه‌کی فرە نەتەوەیە کە نەیانتوانیوە یەکتر بخەنە پەراوێزەوە."(٤٠) ئەوەی تا ئێستا لەم وتارە لە سەر ناسیۆنالیزمی ئێرانی- فارسی یان گوتاری ئێرانی- فارسی باسی لێوە کراوە دۆخێکی نامۆ و تایبەتی هێناوەتە ئاراوە کە سێ جۆر ئیرادەی لە پەیوەندی دەسەڵاتدا بەرهەم هێناوە کە بریتین لە :
یەکەم. ئیرادەی ئەو خەڵکانەی لە سەر دەسەڵاتن و بەردەوام ئیرادەی پاراستنی دەسەڵات بە کار دەهێنن.
دووهەم. ئیرادەی ئەو خەڵکانەی لە دەرەوەی دەسەڵاتن و ئیرادەی ئۆپۆزیسیۆنیان پێکهێناوەو هەوڵی بە دەستەوە گرتنی دەسەڵات دەدەن.
سێیەم. ئیرادەی ڕوو لە گۆڕان و چارەسەرە کە خەڵک و کۆمەڵگا ئەم ئیرادەیە پەیڕەو دەکەن.
ئەو ئیرادەی کە دەسەڵات و ئۆپۆزیسیۆن پەیڕەوی دەکەن ئیرادەی دەسەڵات و دەسەڵاتخوازیە کە بە درێژایی سەد ساڵی ڕابردوو جێگە و شوێنێکی بۆ گۆڕان و خەڵک تێدا نەبووە و لەم ماوە درێژەدا ئەو دوو ڕەوتە تەنیا سەرقاڵی شەڕی دەسەڵات یان بە واتایه‌کی دیکە کایەی دەسەڵات بوون و خەڵکیان وەک سوتەمەنی شەڕ و کایە سیاسیەکانی خۆیان بەکار هێناوە، بۆیە بە تێپەڕینی کات و گۆڕانی پێکهاتەی چینایەتی و کۆلتووری سیاسی ئەم دوو ڕەوتە لە خەڵک و کۆمەڵگا دابڕاون تا ئەو جێگەیە لە بڕێ شوێن لە پێگەی بنەماڵەییەوە ئەکت و کرداری سیاسی دەکەن چونکە پێگەیه‌کی کۆمەڵایەتیان نەماوە. لە بنەڕەتدا زۆربەی خەڵکانی چینی دەسەڵات و ئۆپۆزیسیۆن سەر بە چینە کۆنەکانی پێش سەردەمی مۆدێرنن کە لە پێکهاتەی نوێی کۆمەڵایەتی بوونیان نەماوە. ئەو قەیرانەی کە ئێستا له ناو ئۆپۆزیسۆن وەک بابەتی سەرکردایەتی سەریهەڵداوە لەم دۆخەوە سەرچاوە دەگرێت. بەڵام ئەوەی کە لە ئێستادا هێزی گرتووەو بووە بە ئیرادەی جدی و کاریگەر، ئیرادەی چارەسەر و گۆڕانە کە خەڵک و کۆمەڵگا لە پێناوی ئازادی و دادپەروەری پەیڕەوی دەکەن.
سەرچاوەکان
١.فیرحی،داوود، ایرانشهری و مسالەی ایران، دولت پژوهی، سال ششم، بهار ١٣٩٩، شمارە ٢١
٢.نیتشە، فریدریش، زەردەشت وەها دەڵێت، ئازاد بەرزنجی چاپی یەکەم، سڵێمانی، ئەندیشە ٢٠٠٨
3. Guibernau, Montserrat, 2004, Anthony D. Smith on Nations and National Identity: A Critical. Nations and Nationalism, 10 (1-2): 120- 150
4. Smith, Anthony. Nationalism. Theory, Ideology, History. Polity, London, 2010
5. William A. Darity Jr, International Encyclopedia of the social Sciences, first edition, Macamillan Refernce USA, 2008
٦.آشوری، داریوش، دانشنامەی سیاسی، چاپ دوازدەهم، تهران، انتشارات مروارید، ١٣٨٤
٧. اسمیت، آنتونی و هاچینسون، جان، ملی گرایی، یونسی، مصطفی و مرشدزادە، علی، تهران، پژوهشکدەی مطالعات راهبردی، ١٣٨٦
8. Fanon, Frantz, Black skin, White Masks, Charles Lam Markmann, London, Pluto Press, 1986
٩. نیچە، فریدریش، ارادەی معطوف بە قدرت، محمد باقر هوشیار، تهران، فرزان روز، ١٤٠١
١٠. فوکو، میشل، سوژە و قدرت، دریفوس و رابینو، تهران،، نشر نی، ١٣٨٤
١١. کاپلستون، فریدریک، تاریخ فلسفە، جلا الدین مجتبوی، جلد هفتم، از فیشتە تا نیچە، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی و انتشارات سروش، ١٣٨٩
١٢. فریدریک، نیچە، ئەودیوی خێر و شەڕ، ڕێبین ڕەسوڵ ئیسماعیل، سلێمانی، ڕەهەند، ٢٠١٩
١٣. نیچە، فریدریش، زایش تراژدی، سعید فیروزآبادی، تهران، جامی، ١٤٠٠
١٤. هەمان سەرچاوە
١٥. لوکاچ، جورج، ویرانی عقل، زیبا جبلی، تهران، شفیعی، ١٣٩٥
١٦. فیرحی، هەمان سەرچاوە
١٧. قاضی، حسن و امینی، محمد، چرا زبانهای مادری نادیدە گرفتە می شوند، پرگار، قابل دسترسی در سایت بی بی سی
١٨. کسروی، احمد، یک درفش، یک زبان، یک دین، مجلەی پیمان، سال دوم، ١٣١٤
١٩. آبراهامیان، یرواند، کسروی ملی گرایی وحدت انگار، قابل دسترسی در سایت بی بی سی
٢٠. سحابی، عزت اللە، چرا ملی؟ چرا مذهبی؟ گفتگو سحابی با چشم انداز ایران، شمارە ٢٩٣، ١٣٩٤
٢١. هەمان سەرچاوە
٢٢. بستەنگار، محمد، دکتر سحابی و اخلاق، سیاست، و توسعەی انسانی در اندیشەی مهندس سحابی، تهران، نشر قلم ١٣٩٣
٢٣. نظری، علی اشرف، ناسیونالیسم و هویت ایرانی: مطالعەی موردی دورەی پهلوی ، فصلنامەی علمی پژوهشی حقوق عمومی دورەی ٩، شمارە ٢٣، ١٣٨٦
٢٤. حسن زادە، اسماعیل، گفتمان هویت ملی در تاریخ نگاری کسروی، فصلنامەی مطالعات ملی، سال چهارم، شمارە ١٤، ١٣٨١
٢٥. بصیرت منش، حمید، رژیم شاە، تهران، انتشارات عروخ، ١٣٧٨
٢٦. ولی، عباس، خاستگاە ناسیۆنالیسم کرد، وب سایت نقد اقتصاد سیاسی، ٢٠٢٠
٢٧. هەمان سەرچاوە
٢٨. سیاسی، علی اکبر، گزارش یک زندگی (خاطرات علی اکبر سیاسی)، تهران، اختران، ١٣٩٩
٢٩. اکبری، محمد علی و بیدگلو، رضا، پهلویسم: ایدئولوژی رسمی دولت محمد رضا پهلوی در دهەهای ١٣٤٠ و ١٣٥٠ شمسی، نشریەی گنجینەی اسناد، شمارە ٨٤، ١٣٩٠
٣٠. ضیاء ابراهیمی، رضا، پیدایش ناسیونالیسم ایرانی، حسن افشار، چاپ سوم، تهران، مرکز، ٢٠١٦
٣١. کاتوزیان، محمد علی، تضاد دولت و ملت در ایران، علی رضا طیب، چاپ شانزدهم، تهران ،نشر نی، ١٣٩٩
٣٢. نیچە، زایش تراژدی، هەمان سەرچاوە
٣٣. زیمل ،گئورک، شوپنهاور و نیچە، شهناز مسمی پرست، چاپ چهارم، تهران، انتشارات علم، ١٤٠١
٣٤. ضیاء ابراهیمی، هەمان سەرچاوە
35. Foucault. M, Power/ Knowledge Edited by Colin Gordon, Brighton, 1980
36. Foucault هەمان سەرچاوە،
٣٧. استنلی، جیسن، ساز و کار فاشیسم، بابک تختی،چاپ اول، تهران، انتشارات نگاە، ١٣٩٨
٣٨. طباطبایی، کچویان، خواستگاە ناسیونالیسم ایرانی، قابل دسترسی در سایت آپارات
٣٩.ولی، هەمان سەرچاوە
٤٠. دال، رابرت، دربارەی دمکراسی، حسن فشارکی، چاپ اول، تهران، شیرازە، ١٣٩٩
