فۆرمی کۆیلایەتی لە ئێرانی هاوچەرخ
(پەیوەندی هزری نیتشە و ناسیۆنالیسمی ئێرانی)
پێشەکی
ئەگەرچی ڕەوتی رووداوەکان بە تایبەتی ئاڵوگۆڕی سیاسی لە ئێراندا خێرا و فرەچەشنە و مرۆڤ ناتوانێ وەک پێویست بە سەر ڕووداوەکاندا زاڵ بێت و خوێندنەوەیەکی چڕوپڕیان بۆ بکات بەڵام بە درێژایی ئەم سەد ساڵە یەک شت زۆر ئاشکرایە ئەویش هۆگری بەشێکی ئێرانییەکان و لایەنگرانیان بۆ رەوت و بیرۆکە توندئاژۆکانی وەک راسیزم و فاشیزمە، تایبەتەن کە ئێستا گۆتاری دینی ڕوو لە کزییە، راسیزم و رەگەزپەرستی لە ژێر ناوی ناسیۆنالیزمی ئێرانی(فارسی) یان تەنانەت پەهلەویگەرایی نوێ شتێکی دیار و بەرچاوە و وەک نموونە دەتوانین ئاماژە بە گۆڤاری ''فەرەیدون'' بکەین یان ئەو توندوتیژیانە و دروشمانەی کە لایەنگرانی پاشایەتی دەیکەن. " ئەمە چیرۆکی کۆمەڵگای ئێرانی فارسی لە سەردەمی مشروطە بەملاوە بووە کە لە دەوری ئەم دوو گۆتارە خولاوەتەوە".(١)
روناکبیرانی ئێرانی بەتایبەتی نەوەی دووهەمیان که سیستەمی دەوڵەت نەتەوەی ئێرانی و دەسەڵاتی ڕەهای دەوڵەتی پەهلەوییان دامەزراند بە گشتی لە ژێر کاریگەری بیرۆکەی ناسیۆنالیزمی رۆمانسی و ناسیۆنالیزمی زمانی ئاڵمانی سەدەی هەژدەیەم و نۆزدەیەم بوون و تەنانەت لە شەڕی دووهەمی جیهانی ڕەزا خان لایەنگری لە هیتلەر کرد کە بووە هۆی هێرشی بریتانیا، روسەکان و هاوپەیمانەکانیان بۆ ئێران. لەم پێناوەدا بیروهزری نیتشە یەکێک لەو بیرۆکانە بووە کە کاریگەری زۆری لە سەر ناسیۆنالیزمی ئێرانی (فارسی) داناوە، ئەگەرچی نیتشە بۆخۆی ناسیۆنالیست نەبووە بەڵام خوێندنەوە سەرەتایەکانی بەرهەمەکانی نیتشە کاریگەری زۆری لە سەر ناسیۆنالیزمی ئاڵمانی بووە و لەو رێگەشەوە کاریگەری قورسی لە سەر ناسیۆنالیزمی ئێرانی داناوە. ئەمە جیا لەو بەشانە یان چەمکانەی ناسیۆنالیزمی فەرانسییە کە کاریگەری لە سەر ناسیۆنالیزمی ئێرانی (فارسی) بووە. بە درێژایی سەدەی نۆزدەیەم گۆتاری نەریتی(سنتی) لە ئێران تووشی قەیرانی مانا دەبێت. ئەم قەیرانە لە ئاکامی شەڕەکانی ئێران و ڕووس و گوشارەکانی بریتانیا بۆ سەر ئێران دەس پێدەکات و گوتاری نەریتی قاجارەکان روبەڕوی گۆتاری مۆدێرنیتە دەبێتەوە. لەم کاتەدا یەکێک لەو توخمە مۆدێرنانەی کە خۆی دەخزێنێتە ناو گۆتاری نەریتی ئێرانەوە چەمکی ناسیۆنالیزم بووە. ئەم چەمکە یان ئەو چەمکگەلەی کە دێنە ناو گۆتاری نەریتی ئێرانەوە دەبنە هۆی قەیرانی مانا لە ناو گۆتاری ئێرانی ئەو سەردەمەدا.
ناسیۆنالیزم بۆخۆی وەک ئایدیالۆژی نەتەوە باسی لێوە دەکرێت تایبەتەن کاتێک لە بواری مێژوودا شی دەکەینەوە لە ڕاستیدا لە سەر چەمکی نەتەوە دەدوێین. بەڵام نەتەوە چییە و کێیە؟ ئەمە پرسیارێکە تا ئێستاش لە ئێراندا روون نییە و ئەم ناڕوونیەش مەبەستدارە. بۆیە پێویستە لێکۆڵینەوە لە ناسیۆنالیزم و نەتەوە لە ئێراندا بکرێت تایبەتەن کە تایبەتمەندی توندئاژۆیی و رەگەزپەرستی تۆخی تێدا دەبینرێت. بێگومان جیا لە هەستی شکست و خۆبەکەم زانین لە بەرانبەر روسیا و وڵاتانی ئەوروپی کە رەنگدانەوەی نەرێنی لە سەر ناسیۆنالیزمی ئێرانی- فارسیدا بووە، بیروهزری ناسیۆنالیزمی ئەوروپی بەتایبەت ناسیۆنالیزمی ئاڵمانی کاریگەری زۆری لە سەر ناسیۆنالیزمی ئێرانیدا بووە و چەمکگەلێک وەک ئیرادەی دەسەڵات یان ئیرادەی روو بە دەسەڵات و سوپەرمانی نیتشە راستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ کاریگەری نەرێنی لە سەر ناسیۆنالیزمی ئێرانی داناوە.
نیتشە لەو بڕوایەدایە کە هەر هەوڵ و تێکۆشانێ بۆ ناسینی جیهان ڕەگ و ڕیشەی لە ناو خواست و ویستی دەسەڵاتخوازی مرۆڤدایە. نیتشە ئیرادەی مرۆڤ ئیرادەی ڕوو بە دەسەڵات و دەسەڵاتخوازی دەزانێت، هەر بەم بۆنەوە بنەمای پێکهاتەی ئانتۆلۆژی نیتشە لە سەر بنەمای ئیرادەی دەسەڵات داڕێژراوە. مەبەستی سەرەکی ئەم بنەمایەش فەراوانکردنی "خۆد" یان " ناوەندی دەسەڵات" بۆ دەرەوەی سنووری خۆدە بۆ ئەوەی بتوانێ لەم ڕێگەوە باڵادەستی خۆی بە سەر خەڵکیتردا بسەپێنێت. نیتشە جیهان بە بەرهەمی خواستی دەسەڵاتێک دەزانێ کە هیچ راستیێکی تێدا نییە بەڵکو ئەوەی بوونی هەیە گەمەی هێزەکانە، هەر بەو بۆنەوە بەهاکانیش شتێکی سروشتی نین بەڵکو بەرهەمی تاک و کایەی هێزەکانە. ئیرادەی دەسەڵات هاندەر و ڕێکخەری بەهاکانە، هێزێکە کە خوێندنەوە و لێکدانەوەی ئێمە دەباتە ئاستی تێڕوانینی ئێمە بۆ ئەوەی جیهان و گریمانە بنیاتنەرە گەورە فەلسەفییەکان بەرهەم بێنێت. بۆیە نیتشە لەو باوەڕەدایە " ژیان بێجگە لە ئیرادەی دەسەڵات شتێکیتر نییە ".(٢)
لێرەدا پێویستە ئاماژە بەوە بکەین کە مەبەستی ئێمە ئەو پێناسەیە لە دەسەڵات نییە کە لە نەریتی فەلسەفەی ئەخلاق باسی لێوە دەکرێت بەڵکو مەبەست پێناسە کردنی دەسەڵات لە مانای باڵادەستی بە سەر خەڵکیتر و خۆسەپاندنێکە کە جەستەی مرۆڤ دەکاتە ئامانجی خۆی. لێرەدا دەرکەوتەکانی ئیرادەی دەسەڵات لە نموونەگەلێکی وەک فاشیزم و نازیسمدا دەتوانرێ ببینرێت. لەم کاتەدا سوپەرمانی نیتشەش وەک تەواوکەری ئیرادەی دەسەڵات دەردەکەوێت، وەک ئەوەی لە ئاڵماندا هیتلێر و لە ئیتالیادا موسۆلۆنی دەرکەوتن و بە گشتی مێژووی هاوچەرخی ئێرانیش لەم جۆرە ئاڵوگۆڕانە بە دوور نەبووە.
ناسیۆنالیزمی ئێرانی چ لە ڕووی زمانی- ڕەگەزی، کولتووریەکەیەوە و چ لە ڕووی ئاینیەکەی کە ئیسلامییە، ڕەنگ وبۆی توندئاژۆیی و سەرکوتکەرانەی هەیە و زۆر جاریش لە شێوازی فاشیزمدا خۆی دەبینێتەوە کە ڕیشە تیوریەکانی لە ناو بیروهزری مونوتیزم (کە مەبەستی ئێمە لەم وتارەدا نییە) و فەلسەفەی ئەوروپیدایە بە تایبەتی خوێندنەوە توندئاژۆکان. ئەو خوێندنەوە توندڕەوانەی کە لە بیرۆکەکانی نیچە کراوە ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ کاریگەری لە سەر ناسیۆنالیزمی ئێرانی داناوە، بۆیە بەر لەوەی بچینە ناو باسی ناسیۆنالیسمی ئێرانی پێویست بە راڤە کردنی ناسیۆنالیزم و بڕێ لە چەمکگەلی نیتشە وەک خواستی دەسەڵات دەبێت.
ناسیۆنالیزم
ناسیۆنالیزم لە روانگەی فەنکشنالیزمەوە، بیرۆکەیەکی کۆمەڵایەتییە و هاوکات ئایدیالۆژیەکی سیاسیە کە لە سەدەی هەژدەیەم لە ئەوروپای رۆژئاوا سەر هەڵدەدات کە نەتەوە وەک یەکەی بنەڕەتی دابەشبوونی کۆمەڵگای مرۆڤایەتی پێناسە دەکات. لەم پێناسەیەدا نەتەوە هەم بابەت و هەم شایانی مافە و هەمیش بنەمای شەرعییەتی دەوڵەتە، بەو واتایە کە هەر نەتەوەیێک بوونی خۆی لە ڕێگەی دەوڵەتەوە دەسەلمێنێت بۆیە ئەو خەڵکانەی نەتوانن لە دەوری یەک کۆ ببنەوە و پێکەوە ژیانی خۆیان بەڕێوە ببەن و هاوکار و خەمخۆری یەک نەبن ناتوانن وەک نەتەوە پێناسە بکرێن هەر بۆیەش ناتوانن ببن بە خاوەنی دەوڵەت و وڵاتی خۆیان. لەم پێناسەیەدا لە نێوان ناسیۆنالیزم و ئەو شتەی کە لە نێو کولتوور و دیالۆگی رۆژانەی ئێمەدا پێی دەکوترێت "خۆشەویستی بۆ وڵات" جیاوازی روون هەیە. وڵات لە پێناسەی نوێدا ئیتر شوێنی لەدایکبوون نییە بەڵکو ئەو شوێنە یان ئەو کۆمەڵگا کولتووریە- سیاسیەیە کە خۆی بە نەتەوە پێناسە دەکات. لە سەردەمی بەر لە مۆدێرن ئێمە خەڵکانێکی زۆر بە شۆناسی جۆراوجورەوە دەبینین بەڵام زۆر بە کەمی نەتەوە دەبینین بەو جۆرەی ئەمڕۆکە باوە، هەرچەند کوردەکان لەو دەگمەن خەڵکانەن کە دەتوانین تا رادەیەک وەک نەتەوە مێژووییەکان ناویان لێ بەرین. ئەویش بە هۆی ئەو ڕۆڵەی کە لە شارستانیەتی میزوپتامیا، بونیاتنانی ئیمپراتۆریەتی ماد، هەخامەنشیەکان و ساسانیەکان بوویانە.هەندێکیشان هەر نەماون وەک ئاسورییەکان.
لەم رێگاوە نیتشە کاریگەری زۆر لە سەر سیاسەت و بە دوای ئەودا لە سەر دەسەڵات دروس دەکات چونکە بە پێچەوانەی نەریتی هۆبزی، نیتشە یاسای ژیان نەک پاراستن و بەرگری لە گیان یان خۆ پاراستن بەڵکو زاڵبوون بە سەر گیان یا خۆد پێناسە دەکات و بەم جۆرە کەلێن و جیاوازیێکی گەورە لە ئاست فەلسەفەی سیاسی بەرهەم دێنێت.
نەتەوە، ناسیۆنالیزم و دەوڵەت نەتەوە لە جیهانی ئەمڕۆدا دیاردەگەلێکی نوێ و مۆدێرنن و زۆر بە کەمی دەبینرێت کە نەتەوە مێژووییەکان هەمان نەتەوە مۆدێرنەکان بن مەگەر بە هەوڵ و تێکۆشانی بێ وچان ویستبێتیان پێش بە لەناوچونی خۆیان گرتبێ. بۆیە لەم بوارەدا رۆمانتیزم، نۆستالژیا و گەڕانەوە بۆ رابردو گرنگی پەیا دەکات. بەڵام ئەمە بە مانای ئەوە نایەت کە گەڕانەوە بۆ رابردو مەبەست بێت ، لێکۆڵینەوە لە مێژوو وەک شێۆاز و نەخشە ڕێگە یان ئیلهامی کاریگەر بۆ بووژانەوەی ئەو نەتەوەی کە لە ڕابردودا بووە چاوی لێدەکرێت. ئەگەر بمانەوێ بە چەن نموونە وەک نموونەی نەتەوەی مێژوویی ئاماژە بکەین دەتوانین بە شۆڕشی جووەکان دژی ئیمپراتوری ڕۆم، هەوڵی کوردەکان لە سەردەمی پارتەکان بۆ گەڕانەوەی کولتوور و دابونەریتی کوردی و بونیاتنانی ئیمپراتوری ساسانی و هەوڵەکانی ئیمپراتوری ڕۆم بۆ گەڕانەوەی کولتووری ڕەسەنی لاتین لە سەدەکانی چوارەم و پێنجەمی پێش زایین ئاماژە بکەین.(٣)
لە ناسۆنالیزمی مۆدێرندا ناوەرۆکی سەرەکی ناسیۆنالیزم لە سەر فۆرمیک لە کولتووری گشتی و هێماگەلی سیاسی بونیات نراوە کە لە کۆتاییدا کولتووری جەماوەری سیاسی پێک دێنێت کە هەوڵ دەدات خەڵکی وڵاتی خۆیان خۆش بوێت و بەرگری لە ئاو و خاکی خۆیان بکەن و ئاوەدانی بکەنەوە و خەلکی وەک ئەندامی یەک بنەماڵەی گەورە پێکەوە هەڵسوکەوت بکەن و مافی یەکتر بپارێزن و رێزی یەکتر بگرن. لەم پێناسەیەدا هەمو تاکێک خۆی دەبینێتەوە و خۆی پێناسە دەکات و لە بەرانبەر یەکتر هەستی بەرپرسیارەتیان هەیە. لێرەدا ناسیۆنالیزم تایبەتمەندیگەلێکی ڕۆحی و نامادی دیاریکراوی هەیە کە دەبێتە هۆی جێگر بوونی مەعریفە و ئیرادە لە ناو شوێنکەوتوانی خۆیدا.
نەتەوەگەرایی یان ناسیۆنالیزم ئایدیا و بزوتنەوەیەکە کە ئامانجی دابین کردن و گەشەپێدانی بەرژەوەندی یەک نەتەوەیە. نەتەوەگەرایی مۆدێرن شێوازێکە لە هۆشیاری گشتی و کۆمەڵایەتی کە خەڵکی لە چوارچێوەیەکی کولتووری تایبەتدا خۆیان پێ نەتەوە بێت و خۆیان بە ئەندامی ئەو نەتەوە بزانن. ئەم هۆشیارییە نەتەوەییە، هاوسۆزی خەڵک و خۆشەویستی خەڵک بۆ توخمەکانی پێکهێنەری نەتەوە وەک رەگەز، زمان، بەها کولتوورییەکان و دابونەریتە باوەکان بەرهەم دێنێت. لێرەدا ئاڵا، مارشی نەتەوەی و ئەم جۆرە هێماگەلە وەک هێمای نەتەوەی کارکردیان دەبێت. لەم ڕاڤە نوێیەدا ناسیۆنالیزم بنەمای پێکەوە ژیانی ئەم خەڵکە یان نەتەوە دەبێت کە خەڵک چ ئەوانەی بۆ ماوەیێک بۆ دەسەڵاتداری هەڵدەبژێردرێن و چ ئەو هاووڵاتیانەی کە سەرقاڵی ژیانی ڕۆژانەیان دەبن ئامانجیان بەختەوەری کۆمەڵگا و نەوەکانی داهاتوویان دەبێت لەم ڕەوانگەوە بەختەوەری شتێکی گشتیە چونکە کۆمەڵگایەک ئەگەر بەختەوەری گشتی بەرهەم نەهێنێت هیچ تاکێک تەنانەت دەسەڵاتدار و خاوەن سەرمایەکانیش ناتوانن بەختەوەر بن، تەنانەت ئەگەر بۆخۆیان بە تاک سەرکەوتن بەدەس بێنن، چونکە ئەگەر لە بنەڕەتدا کۆمەڵگا بەختەوەر نەبێت ئاسایشی نابێت.
هەروا کە پێشتر ئاماژەمان پێکرد ناسیۆنالیزم لە کۆتاییەکانی سەدەی هەژدەیەم و هاوکات لەگەڵ گەشەی بوورژڤازی و بە دووای شەڕی سی ساڵەی مەزهەبی لە ئەوروپا پاش واژۆ کردنی رێکەوتننامەی ڤێستفاڵیا سەقامی گرت. بەر لەوەی ناسیۆنالیزم سەرهەڵبدات لە پەیمانی ڤێستفاڵیا فاکتەری زەوی و مەودای حوکمڕانی تا رادەیێکی بەرچاو دیاری دەکرێت و هەر ئەم ئاڵوگۆڕە دەبێتە یەکێک لە بنەما گرنگەکانی سەرهەڵدانی ناسیۆنالیزم ( دیارە چارەسەر کردنی قەیرانی شۆناس یەکێکی تر لەو فاکتەرە گرنگانەی سەرهەڵدانی ناسیۆنالیزم لەو سەردەمانە بووە.). لەم نێوانەدا دوو بیرمەندی فەرانسی وەک یەکەم بیرمەندانی بواری ناسیۆنالیزم ناویان لێ دەبرێت کە ئەوانیش ژان ژاک ڕۆسۆ و مۆنتسکیۆ بوون. هەروەها شۆڕشی مەزنی فەرانسە لە کۆتایی سەدەی هەژدەیەم شۆڕشێکە بە ناسیۆنالیزمیش بەروارد دەکرێت کە بە زۆری لە ژێر کاریگەری بیرۆکەکانی ژان ژاک ڕۆسۆدا بوو. تا ئەو سەردەمە ڕاڤەی نەتەوە و ئیرادەی نەتەوەیی شتێکی ڕوون نەبووە و تەنیا بە دووای ئەو شۆڕشەدایە کە بە ڕوونیێکی زیاترەوە پێناسە دەکڕێت و لە سەردەمی ناپلیۆن ئەم بیرۆکەیە بە هەموو ئەوروپادا بڵاوەی پێ دەکرێت و سەدەی نۆزدەیەم دەبێتە سەردەمی زێڕینی نەتەوەخوازی و ناسیۆنالیزم لە وڵاتانێکی وەک ئەمریکا، بریتانیا، ئیتالیا، ئاڵمان و هتد، هەروەها ویکتور هوگۆ و بیسمارک ئاڵا هەڵگرانی ئەم بیرۆکەیە لە سەردەمی ناسیۆنالیزمدا بوون.(٤) شەڕەکانی یەکگرتنەوەی ئیتالیا و ئالمان و ڕووداوەکانی ئەو سەردەمەی باڵکان هەر لە سەر بنەمای ئەم بیرۆکەو ئاڵوگۆڕانە بوو کە بووە هۆی هەڵگیرسانی شەڕی یەکەمی جیهانی و بە کۆتایی هێنانی ئەم شەڕە بوو کە توانرا تا ڕادەیەکی زۆر چارەسەری کێشەکانی ناسیۆنالیزمیش بکرێت. لەم پێناوەدا لەوانەیە باشترین پێناسە بۆ ناسیۆنالیزم ڕاڤەی ئینسایکلۆپیدیای نێودەوڵەتی زانستە کۆمەڵایەتییەکان بێت کە دەڵێت "ناسیۆنالیزم بیرۆکەیێکی سیاسیە کە بوار و بەستێنی یەکگرتووی کۆمەڵگا نوێکان و شەرعییەتی بانگەشەی ئەوان بۆ دابین کردنی دەسەڵات بەرهەم دێنێت، ناسیۆنالیزم هاوسۆزی خەڵک بۆ یەک وڵات و دەوڵەت نەتەوە دروس دەکات ئێستاکە یان بوونی هەیە یان وەک خواستێک خۆی دەنوێنێت".(٥) ناسیۆنالیزم فۆرمێکی سیاسیە کە لە پەیوەندی ڕاستەوخۆی ئایدیای پێکهاتنی دەوڵەت یان دەوڵەت نەتەوەیە کە شۆناسی نەتەوەیی وەک سەرەکیترین کۆکەرەوەی شۆناسە ناوچەیی و خێڵەکیەکان ڕۆڵی گرنگی تێدا دەگێڕێت.
بنەما و جەوهەری ناسیۆنالیزم لە سەر گریمانەیەکی یۆتۆپیایی داڕێژراوە کە لەم سەدەی دووایانە هاندەری پێشکەوتن و گەشەی کۆمەڵگا بووە و دەسکەوتی گەورەی سیاسی- کۆمەڵایەتی لێکەوتوەتەوە و لە هەموو جیهاندا سەرچاوەی پێکهێنانی شۆناسە کولتووریەکانی وەک بزوتنەوەی رۆمانسیزم لە ئەوروپادا بووە و دەسکەوتی گەورەی ئەدەبی و هۆنەری لێکەوتوەتەوە. بنەما تیوریەکانی رۆمانسیزم پێی وایە تاک بە بێ بوونی نەتەوە ئازادی نابێت. نەتەوە وەک شۆناسێکی سروشتی یان ئیرادەیێکی گشتی لە سەرەوەی هەموو شۆناسەکانی ترەوەیە. بۆیە بە گشتی لە روانگەی ناسیۆنالیزمەوە ئازادی و بەختەوەری خەڵک لە شتێک بە ناوی نەتەوە وەک ئیرادەی گشتی و سەرتر دەبینرێت کە بنەماکەی لە بیرۆکەی گرێبەستی کۆمەڵایەتی رۆسۆوە سەرچاوە دەگرێت. لەم بیرۆکەیەدا بابەتی سەرەکی خەڵکن کە مۆدێرنیتە دەیهێنێتە ناو گۆڕەپانی سیاسییەوە بۆیە مۆدێرنیتە وەک دەسپێکی سیاسەتی ناسیۆنالیستی ئەژمار دەکرێت. لەم روانگەوە ناسیۆنالیزم خۆی بە داکۆکیکاری سەرەکی ئیرادە و بەرژەوەندی نەتەوەکەی خۆی دەزانێت کە پێویستە هەموو کەلێنە کۆمەڵایەتیەکانی تر، شۆناسی نەتەوەیی پەیڕەو کەن و لە بەر چاوی گرن. لەم خوێندنەوەدا، نەتەوە و دەوڵەتی نەتەوەیی لە چەقی بیرۆکەی ناسیۆنالیزمدایە. هەر بۆیە بوونی نەتەوە شتێکی ڕوون و ئاساییە بۆ ناسیۆنالیزم بەڵام دەوڵەت ئامانجەکەیەتی کە ڕنگە تا ئێستاش بەدی نەکرابێت و هێشتا بۆ بەدی هێنانی خەبات بکات. لێرەدا ناسیۆنالیزم دوو ڕەهەند پەیا دەکات، ڕەهەندێکیان نەرم و ئارامە کە پێی دەکوتریت پاتریوتیسم کە ڕەهەندی مرۆڤایەتی، دێمۆکراتیک و دادپەروەرانەی هەیە بەڵام ڕەهەندەکەی تری فۆرمێکی توندئاژۆ و هێرشبەری هەیە کە ڕەنگوبۆی شۆڤێنیزمی بە خۆوە دەگرێت و لە کۆتاییدا دەگاتە فاشیزم.(٦)
ناسیۆنالیزمی شۆڤێنیزمی بێجگە لە ڕەگەز، زمان، کولتوور و هتد...ی خۆی هەموو ئەوانیتر بە پیس دەزانێت و قەدەغەیان دەکات و تەنانەت وەک هەڕەشە بۆ سەر ئاسایشی نەتەوەیی خۆی چاویان لێ دەکات و هاوکات هەوڵی سڕینەوە و ئاسیمیلە کردنیان دەدات و زۆر جاریش کوشتاری گەورەی لێدەکەویتەوە وەک ئەوەی لە ئێران یان تورکیا دەبینرێت یان ئەوەی پێشتر نازیەکان و فاشیستەکان لە ئاڵمان و ئیتالیا کردویانە و بە ملیۆنان کەسی جو بوونە قوربانی. بۆیە لەم نێوانەدا شۆناس، زمان و کولتووری یەک خەڵکی تایبەت دەبێتە بنەمای شۆناسی نەتەوەیی کە ڕەگەزپەرستی بەرهەم دێنێت و جاری وایە مێژووش بۆ مەبەستی خۆیان چەواشە دەکەن. چونکە مێژوو بەردەوام کەرەستەی دەستی ناسیۆنالیزم بووە. دیارە ڕۆڵی مێژوو و لێکۆڵینەوە مێژووییەکان کاریگەری زۆری لە سەر ناسیۆنالیزم بووە و هەیە تایبەتەن لە سەر ئەو ناسیۆنالیزمانەی کە بە ناسیۆنالیزمی پۆست کۆلۆنیالی ناسراون بەڵام ئەوەی کە پێویستە لێرەدا بە کۆرتی ئاماژەی پێبکرێت و گرنگی تایبەتی لە سەر ناسیۆنالیزم هەیە جیا لە باسی مێژوو بابەتی زمان و چۆنیەتی پەیوەندی شۆناس بە ناسیۆنالیزمەوەیە کە بە کورتی ڕاڤە دەکرێت.
١/١ ناسیۆناڵیزم، شۆناس و زمان
بابەتە پەیوەندیدارەکانی شۆناس و ناسنامە بە درێژایی تەمەنی مرۆڤ بوونیان بووە. ئانتۆنی سمیت لەو باوەرەدایە کە "شۆناسی نەتەوەیی سەرەکیترین شۆناسی ئەم سەردەمەیە و بابەتەکەی ئەوەیە ئێمە کێین و خۆمان و شۆناسی خۆمان چۆن پێناسە دەکەین”.(٧) لەم روانگەوە ناسنامە دیاردەیێکی مێتامێژوویی و بە دوور لە ئابووری، ئایدیالۆژی یان جوگرافیا نییە. لەم پەیوەندییەدا کۆمەڵێک بیرۆکەی نوێ لە سەر ناسنامە و شۆناس سەری هەڵداوە کە خاوەنی بوارێکی ئانتالۆلۆژیکە کە لە سەر ڕۆڵی زمان و گۆتار لە بنیاتنانی ناسنامە جەخت دەکاتەوە.
زمان بەردەوام کەرستەی پەیوەندی گرتن و گواستنەوەی دابونەریت و کولتوور بووە کە لەم سەدەی پێشوودا شۆناسی سیاسی و ئایدیالۆژیایی بە خۆوە گرتوە. لە ناو پێشهاتە سیاسی- کۆمەڵایەتییە مۆدێرنەکاندا و هاوکات لەگەڵ سەرهەڵدانی ناسیۆنالیزم و پاشان کاپیتالیزم، پیشەسازی چاپ کردن دێتە ئاراوە و رۆڵی زمان بە تەواوەتی لە کەرستەی پەیوەندی گرتن و گواستنەوە دەگۆڕدرێت و تایبەتمەندی ئایدیالۆژی بە خۆوە دەگرێت و دەبێتە بنەمای شۆناسی سیاسی کۆمەڵگا لە نەزمی جیهانی نوێدا و زمان دەبێتە بەشیکی بنەمایی شۆناس و جیاوازی مرۆڤەکان کە بتوانن بەم شۆناسەوە خۆیان و جیاوازیەکانیان پێناسە بکەن و پەیوەندیێکی قوڵ لە نێوان مرۆڤ و زمانیدا بەرهەم بێت. لەم پێناسەیە لە زمان کۆمەڵگا مانەوەی خۆی بە بوون و مانەوەی زمانەوە گرێ دەدات. لەم نیوانەدا بزوتنەوەیێکی فیکری لە سەرەتاکانی سەدەی هەژدەیەم لە سەر بنەمایێکی ڕۆمانسی لە ئاڵماندا دێتە ئاراوە کە هەوڵی ئەوە دەدات پەیوەندی زمان و ناسیۆنالیزم لە یەک هەلپێکێت بۆ ئەوەی بتوانێ بەرنگاری ناسیۆنالیزمی فەرانسی بێتەوە و لەم هەوڵەدا هاتنە سەر ئەو باوەرەی کە زمانی ئاڵمانی لە زمانی فەرانسی سەرتر و ڕەسەنترە. لەم ڕێگەوە ناسیۆنالیزمی کولتووری- زمانی یان یان ناسیۆنالیزمی سیاسی کە هەلگری ناسیۆنالیزمی کولتووری زمانیش بێت بەرهەم دێت و گرنگی و رۆڵی زمان لەم ڕەوانگەیە بۆ رەوانگەیێکی ئایدیالۆژی دەگۆردرێت بۆیە جاری وایە دەبینین ناسیۆنالیزم تەنانەت لە زمانێکی مردووش وەک هێمایێک بۆ شۆناس و ناسنامەی سیاسی کەڵک وەرەدەگرێت. زمان بە شێوازی ئۆتۆماتیکی نە دەتوانێ ببێ بە بنەمای ناسنامەی سیاسی ناسیۆنالیزم نە ئەوەی نوێنەرایەتی کەلێنێکی کۆمەڵایەتی بکات. بەڵام کاتێک ناسیۆنالیزم زمانێک هەڵدەبژێرێت و دەیکاتە بنەمای شۆناسی سیاسی لە ڕاستیدا سنووریکی زۆر روون و دیاریکراوی بۆ خەڵکی دەرەوەی ئەو زمانە داناوە. بۆیە بە گشتی دەتوانین بڵێین زمان لە سەردەمی مۆدێرن و لە پەیوەندی پڕۆژەی نەتەوەیی دەبێتە چەمکێکی زۆر گرنگ و رۆڵێکی نوێ بە خۆە دەگرێت، واتە زمان لە ڕەوانگەی ناسیۆنالیزمدا ڕۆڵی فاکتەرێکی گرنگی سیاسی پەیا دەکات.
١/٢ناسیۆنالیزم و مێژوو
ناسیۆنالیزم جیا لە زمان، ڕۆڵی مێژوویش بەتایبەتی لە جیهانی سێیەمدا بەرز دەنرخێنێت. بەکار هێنانی مێژوو لە ناسیۆنالیزمدا لە سەر بنەمایێکی ئێتنیکی دانراوە و لەم ڕەوانگەوە گروپێکی ئێتنیکی تایبەت دەبێتە سەنتەر و ئەساسی هەموو شت و خەڵکانی دیکە بەم پێیە بەروارد دەکرێن. ئەم بابەتە دەتوانێ فۆرمێکی توندی نالێبووردەی کولتووری، ئاینی و تەنانەت سیاسیش بە خۆوە بگرێت. شۆناسی کولتووری بەم شیوازە جۆرێک لە رەگەزپەرستی پەیڕەو دەکات کە زۆر کات بیرکردنەوەیەکی ژێنێتیک- بایۆلۆژی لە شۆناس بەرهەم دێنێت کە دەبێتە بنەمای رەگەزپەرستی و بەرهەم هێنانی ئایدیالۆژی رەگەزپەرستانە کە خەڵکانیتر یان گروپەکانیتر هیچ ڕێگەیێکیان بێجگە لە خۆگۆرین بۆ نامێنێتەوە ئەگینا لە ناو دەبرێن یان بە قورسی دەخرێنە پەراوێزی کۆمەڵگاوە وەک ئەوەی بە سەر نافارسەکان لە ئێراندا یان کوردەکان لە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوییندا هاتوە. تەشەروتانە و ناونیتکە یەکێکیترە لەو کەرستانەی کە بەردەوام دژی ئەم خەڵکانە کەڵکی لێ وەردەگیردرێت وەک ئەوەی کە دەڵێن کورد لە نەوەی جنۆکەیە یان لە پشتی کێوەوە هاتون. پاشان ئەگەر تۆش بتەوێ بە رەنگی ئەوان خۆت دەربێنیت ناتوانی رێک وەک ئەوان بیت و ئەوانیش قەت ڕێک وەک خۆیان تۆ وەرناگرن.(٨) چونکە ناتوانی بابەتە هێمایەکانی زمانی ئەوان فێر بیت یان ئێتنیکەکەت بگۆری.
ناسیۆنالیزم بۆخۆی وەک ئایدیالۆژی نەتەوە باسی لێوە دەکرێت تایبەتەن کاتێک لە بواری مێژوودا شی دەکەینەوە لە راستیدا لە سەر چەمکی نەتەوە دەدوێین. بەڵام نەتەوە چییە و کێیە؟ ئەمە پرسیارێکە تا ئێستاش لە ئێراندا ڕوون نییە و ئەم ناڕوونیەش مەبەستدارە. بۆیە پێویستە لێکۆڵینەوە لە ناسیۆنالیزم و نەتەوە لە ئێراندا بکرێت تایبەتەن کە تایبەتمەندی توندئاژۆیی و رەگەزپەرستی تۆخی تێدا دەبینرێت.
ئەم ناسیۆنالیستانە بە زۆری ڕابردووگەران و خۆیان بۆ دوواوە دەگەڕێننەوە بۆ سەردەمی بەر لە جیهانی مۆدێرن و دەیانەوێ ستراکچێری شۆناس و ناسنامەی خۆیان لە ناو مێژووی کۆنەوە دەربێنن چونکە لە جیهانی مۆدێرندا خاوەنی هیچ بەرهەمێکی تایبەت نین بۆ ئەوەی خۆیانی پی ڕاڤە بکەن و هەموو چەمکە ناسیۆنالیستەکانیان و پێناسەکانیان لە رابردوودایە. لێرەدا ئەم جۆرە لە ناسیۆنالیزم ریک بە پێچەوانەی ناسیۆنالیزمی مۆدێرنە (وەک شۆڕشی فەرانسە) کە هەوڵی ئەوە دەدات کە لە ڕابردوو دەرچێت و بەرەو ئاسۆیێکی روون هەنگاو بنێت. لەم خوێندنەوەدا ئەمان کەمتر لە رابردوودا دەمێننەوە و بیریان لای داهاتووە و سەرقاڵی دۆخی ئێستایەتی و دەیەوێت ئێستا و داهاتوی بگۆڕێت.
نیتشە و ئیرادەی دەسەڵات
نیتشە بە گشتی دژ بە ناسیۆنالیزم و بە تایبەتی دژ بە ناسیۆنالیزمی ئاڵمانی بووە، بەڵام ئەو بەرهەمانەی نیتشە کە لە لایەن خوشکەکەیەوە بڵاو کرایەوە کاریگەری زۆری لە سەرهەڵدانی فاشیزم و نازیسم بووە و ئەم شێوازە لێکدانەوە لە بەرهەمەکانی نیتشە تا دەیەی شەستی زایینی باو بووە.(٩) ئەو چەمکانە لە ئانتالۆژیای نیتشەدا لێکۆڵینەوەیان بۆ کراوە لەوانەش گەڕانەوەی هەتاهەتایی، کۆچی دووایی خوای گەورە، سوپەر مرۆڤ و ئیرادەی دەسەڵات، هەوڵ و تێکۆشانی نیتشە بووە لە پێناوی ( بە باوەڕی خۆی) چارەسەر کردنی نەهیلیزمێک بووە کە جیهانی مۆدێرن تووشی هاتوە. لەم پیناوەدا چەمکی ئیرادەی دەسەڵاتی نیتشە یەکێک لە کاریگەرترین ئەو چەمکانە بووە کە هەم بەر لە دەیەی شەستی زایینی لە سەرهەڵدانی فاشیزمدا کاریگەر بووە هەم لە پێناسە کردنی دەسەڵات و سیاسەت لە دووای دەیەی شەستی زایینی کاریگەری گەورەی داناوە وەک ئەو ڕاڤە نوێیە کە فوکۆ لە سەر چەمکی دەسەڵات دەیکات کە لە بنەمادا لە نیچەی وەرگرتوە.(١٠) نیتشە کاتێک ئیرادەی دەسەڵات بە سەرەکیترین چاکە و خێر ناو دەبات نایەوێت بچێتە ئەو دیوی چاکە و خراپەوە بەڵام ئیرادە وەک سەرچاوە و بنەمای تیوریەکەی لەبەر چاو دەگرێت. لەم ڕەوانگەوە ئیرادەی دەسەڵات سەرەکیترین و گرنگترین فاکتەرە کە لە هەموو سروشتدا دەبینرێت کە دەیەوێت "خۆد" یان "ناوەندی دەسەڵات" لە دەرەوەی سنوورەکانی خۆی فەراوانتر بکات و دەسەڵاتی خۆی بە سەر خەڵکانی دیکەدا بسەپێنێت و بیانکێشێتە ژێر ڕکێفی خۆیەوە. لەم روانگەیەوە ئیرادەی دەسەڵات چەمکێکی ڕەها و پێناسە نەکراو نییە بەڵام کۆکراوەی پەیوەندییەکانە و پەیوەندی نێوان هێزەکانە، بۆیە لای نیتشە ئیرادەی دەسەڵات بنەمای هەموو بەهاکانە و شتێک نییە جگە لە کۆمەڵیک پەیوەندیش.
نیتشە لە کتێبی لەو دیوی چاکە و خراپەوە بە ڕوونی دەڵیت " ژیان و ڕاستی شتێکی زیاتر لە ئیرادەی دەسەڵات نییە" لەم ڕەوانگەوە نیتشە هەموو چەمکەکانی بەها وەک ئەخلاق، ڕاستی و هتد لە ڕەوانگەی ئیرادەی دەسەڵاتەوە دەبینێت و روانگەی ڕێژەیی ئەویش بۆ چەمکە ئەخلاقیەکان هەر لە سەر ئەساسی ئەم بنەمایەوە دانراوە. لێرەدا دەتوانین بڵێین ئیرادەی دەسەڵات سەرەکیترین چەمکە کە نیتشە هەوڵی داوە هەموو بیرۆکەکانی خۆی لە دەوری کۆ کاتەوە و سیستەمێکی فەلسەفی یەکگرتوو دامەرزێنێت بە جۆرێک ئەم چەمکە بنەمایترین و کاریگەرترین باوەڕ و بیرۆکەی فەلسەفی نیتشە بووە کە وەک ڕاستییەکی ڕەها خۆی دەرخستوە بەڵام چونکە ئەم ئیرادەیە تەنیا یەک ئیرادە نییە و ئیرادەگەلێکی زۆرن، بۆیە لێکدانەوەکانیش زۆر و هەمە جۆرن و یەک راستی بوونی نییە و ڕاستیەکانیش زۆر و هەمە جۆر.
لەم رێگاوە نیتشە کاریگەری زۆر لە سەر سیاسەت و بە دووای ئەودا لە سەر دەسەڵات دروس دەکات چونکە بە پێچەوانەی نەریتی هۆبزی، نیتشە یاسای ژیان نەک پاراستن و بەرگری لە گیان یان خۆ پاراستن بەڵکو زاڵبوون بە سەر گیان یا خۆد پێناسە دەکات و بەم جۆرە کەلێن و جیاوازیێکی گەورە لە ئاست فەلسەفەی سیاسی بەرهەم دێنێت. لەم ڕەوانگەوە دوو لێکدانەوەی سەرەکی و تەنانەت دژ بە یەک دێنە ئاراوە کە ڕەگی لە ناو راڤەی دەسەڵاتدایە وەک ئەوەی ئایا باڵادەستی و زاڵبوون بە سەر خۆیدایە یان زاڵبوون بە سەر ئەوانیتردایە؟ یان هەر دووکیان؟ لە بنەرەتدا زاڵبوون و باڵادەستی بە واتای چی دێت؟ باڵادەستی و زاڵبوونی ڕۆحی یان جەستەیی؟ بە مانای یەکەم دەبێتە فەلسەفەی ئەخلاق کە پێویستی بە هێزی سەخت وقورس نییە و هێز پیویست ناکات دڕندانە بێت، دەشکرێت بە نەرمی و هێواشی بێت کە لە سیاسەتدا بە شێوازی گۆتار و هەژموون خۆی دەردەخات. بەڵام لە مانای دووهەمدا دەرکەوتەی ئیرادەی دەسەڵات بە شێوازی سەخت و قورس دەردەکەوێ و تا ئاستی نازیسم و فاشیزم دەروات. لێرەدا باسەکەی نیتشە زیاتر لە روانگە پێشووکەی خۆی دوور دەکەوێتەوە کە پەیوەندی بە فەلسەفەی ئەخلاقەوە هەیە چونکە هێشتا دەتوانێ ڕوانگەی گۆتار و هەژموون لەخۆ بگرێت. لە ڕاستیدا دەسەڵات نە لە مانای زاڵبوون و سەرکوت بەڵکو دەتوانێ ناسنامە و شۆناسی نوێش بخولقێنێت بۆیە نە چاکە و نە خراپە، لێرەدا دەسەڵات لە راڤە هۆبزیەکەیشی دوور دەکەوێتەوە.
جیهانی راستی، زانین و ژیان لە بیرۆکەی نیتشەدا ملکەچی ئیرادەی دەسەڵاتە و لێکدانەوەکانمان بۆ جیهان لە چوارچێوەی بیرۆکەگەلێکدا دەردەکەوێت کە لە لایەن دەسەڵاتەوە بنیات دەنرێن. لە ڕەوانگەی نیتشەوە سروشتی ژیان ئیرادەی دەسەڵاتە و ڕاستی هەر لە ئەو ژیانە و تۆڕێکی گەورە لە پەیوەندییەکانی دەسەڵاتدایە. ئەوەی کە بوونی هەیە ململانێی زاڵبوون و باڵادەستیە بۆ ئەوەی هەرچی زیاتر بە مل ئەوانیتردا زال بێت.(١١)
لە راستیدا ئەگەر بمانەوێ مانای ژیان لەو لێکدانەوانەی کە بەر لە دەیەی شەستی زایینی لە سەر بەرهەمەکانی نیتشە کرا لە بەر چاو بگرین دەکرێ بڵێین غەریزە یان گرێی مرۆڤ بە گشتی و غەریزە یان ئارەزووی دەسەڵات بە تایبەتی بنەمای ژیانن و لێرەدا ئێمە رووبەڕووی ئیرادەیەکین کە چاوی لە دەسەڵات بڕیوە و دەسەڵات تاکە ئامانجیەتی ئەگەر خۆشی بە شتیترەوە سەرقاڵ کردبێ یان ئینکاری دەسەڵاتیشی کردبێت. چونکە دەسەڵات کۆتا ئامانجی کرداری مرۆڤە. مرۆڤ عیبادەت و خواپەرستی دەکات تا بە مل لاوازیەکانی خۆیدا زاڵ بێت و دەسەڵاتەکانی زیاتر بکات بۆیە ئەو تەنیا دەسەڵاتی دەوێت ئەگەرچی شتیتریشی وەک ئامانج بۆخۆی دیاری کردبێت چونکە دەسەڵات لە دەرەوەی خۆی بایەخ بە هیچ شتێکیتر نادات و ئەم لێکدانەوە لە ڕاستیدا سروشتی جیهانی سیاسەتی ئەمڕۆی ئێمەش دیاری دەکات.
لەم خوێندنەوەدا دەسەڵات لە هەموو بوارەکانی ژیانی مرۆڤدا دەبینرێت و ناتوانرێت لە ناو چەن پێکهاتەدا سنوورداری بکەینەوە. لەم ڕوانگەوە دەسەڵات دەچێتە ناو تیوری سیاسیەوە و بۆ ناسینی ناکرێت بە چەمکە تەقلیدی یان کۆنەکانی حوکمڕانی یان یاسا پشت ببەستین کە دەسەڵات وەک دیاردەیەکی نەرێنی چاو لێدەکات. لەم خوێندنەوەدا سروشتی ژیان ڕووی لە دەسەڵاتە و ئارەزووی دەسەڵات هێزی بزوێنەری هەموو بەهاکانە و جیهان دەرکەوتەی ئارەزوویەکی بێ کۆتایی دەسەڵاتە کە ئامانجەکەی ملکەچکردنی ئەوانیترە، چونکە ئارەزووی دەسەڵات لە ناو مرۆڤدا سروشتیە و ئیرادەی دەسەڵات سەرەکیترین چاکەیە کە لە سەر ئەم بنەمایە جیگەوپێگەی هەر تاک یان لایەنێک دیاری دەکات.(١٢) بەلام ئەگەر لەم روانگەوە مەبەست لە ئارەزووی دەسەڵات تەنیا هەوڵدان بۆ زاڵبوون بێت بە ناچاری رووبەڕووی فاشیزم دەبینەوە تایبەتی ئەو شوین یان کاتانەی کە چەمکگەلێکی وەک سوپەر مرۆڤیش دەکەوێتە ڕۆڵ گێڕان.
رۆلی ئیرادەی دەسەڵات و هەروەها دیاری کردنی جیگەوپێگەی هەر تاک و لایەنێک لە سەر ئەم بنەمایە نیتشە بەرەو ئاقاریک دەبات کە پێی وایە گەشە سەندنی مەعریفە و کەلتوور تەنیا لە سەر پاشخانێکی ترسناک و نادادپەروەرانە دەکرێت بە شیوازێک کە زۆرینەیەکی گەورە کۆیلایەتی کەمینەیەکی بچوک بکەن. لەم روانگەوە دێمۆکراسی و دادپەروەری بۆ باشترکردنی دۆخ و ژیانی کۆیلەکان بە مانایی لەبار بردنی ئافراندنە. هەر بەم بۆنەوە نیتشە لە کتێبی لە دایکبوونی کارەساتدا کۆیلایەتی یۆنانی کۆن وەک دیاردەیێکی ئەرێنی پێناسە دەکات کە شارستانیەتی یۆنانی و پاشان ڕۆمی بەرهەم هێناوە تا ئەوەندەی کە دەڵێت " هەر کولتوورێک [ شارستانیەتێک]ی مەزن و پێشکەوتو لە سەر چەوسانەوەی چینێکی زەحمەتکێش بەرهەم هاتوە، چینێک لە کۆیلەکان".(١٣) لە یۆنانی کۆن و ڕۆمدا جەماوەری کۆیلەکان بیجگە لە ڕەنج و چەوسانەوە هیچ چارەنووسێکیان نەبووە و ژیانی ئەوان ببوو بە بنەما و بناغەیێک کە ژمارەیێکی کەم لە خەڵکانی باڵادەست بتوانن زانست، کولتوور و جوانی بەرهەم بێنن. لیرەدا نیتشە پرسیار دەکات کە ئایا کولتووری یۆنانی، بوونی کۆیلە ناسەلمێنێت؟ ئایا ناکرێ نادادپەروەری و چەوساندنەوەیەک کە جیهانمان بۆ جوان بکات کە بتوانین تێیدا بژین پەسەندی بکەین؟(١٤) نیتشە بەمەش نەوەستاوە و ڕاشکاوانە لایەنگری لە سیستەمی کۆیلایەتی کردوە و لە سەر ئەو باوەڕە بوو کە ئەوە سیستەمی کۆیلایەتییە کە شارستانییەتی یۆنان و ڕۆمی بەرهەم هێناوە بۆیە کاتێک شۆڕشی پیشەسازی لە ئەوروپا لە ئارادایە و چینێکی گەورەی کرێکار و زەحمەتکێش دەبینیت کە شارستانییەتی نوێ لە سەر ئەرک و سەرشانی ئەوان بینا دەبێت، دژایەتیان دەکات بە جۆرێکە دژی هەر جۆرە باشترکردنی دۆخی ژیانی کۆیلەکانی سەردەمی مۆدێرنە و هەر لەم روانگەوە دژایەتی چەپ و سۆسیالیزم دەکات و پێی وایە دەسەڵاتی کرێکاران و و سۆسیالیزم شارستانییەت و کولتووری نوێ بەرەو داڕمان دەبات. نیتشە زۆر لایەنگری جیاوازی چینایەتی بوو و پێی وا بوو کە شارستانییەت و کولتوور لە کۆمەڵگایێک دەتوانێ گەشە بسێنێت کە چینێک لە رێگەی چەوسانەوەی چینێکیترەوە بتوانێ لە خۆشیدا بژیت بۆ ئەوەی بتوانێ گەشە بە کولتوور، زانست و جوانی بدات، بۆیە دژایەتی چینی کرێکار و زەحمەتکێش لە لایەن نیتشەوە چوە ئاستێک کە بیرمەندی ناودار لۆکاچ لە کتێبی لە ناوچونی حیکمەت ڕۆڵێکی گرنگ بۆ نیتشە لە سەرهڵدانی فاشیزمدا دیاری دەکات.(١٥)
بەڵام بە هەموو ئەمانەشەوە نیتشە بیرۆکەی دژبەیەکی کەم نەبووە وەک ئەوەی لە بڕێ شوێندا دژایەتی کاپیتالیزمیشی کردوە یان لە هەندێ شوێن هەوڵدان بۆ بە کارهێنانی دەسەڵات بە سەر ئەوانیتردا وەک نیشانەی لاوازی پێناسە دەکات تا ئەو رادەیە کە پێی وا بوو کە مێژوو دەیسەلمێنێت هەر کاتێک تاکێک یان گروپێک ویستویەتی دەسەڵاتی خۆی بسەپێنێت ئاکامێکی باش و ئەرێنی لە پاش خۆی بەجێ نەهێشتوە بەڵکو خۆی بووە بە کۆیلەی دەسەڵات. بەڵام ئەوەی کە گرنگی بە چەمکی دەسەڵاتی نیچە بە تایبەتی لە پاش دەیەی شەستی زایینی دەدات ئەوەیە کە نیچە خواستی دەسەڵات لە سەر بنەمای هێز راڤە دەکات و پێی وایە پەیوەندی نێوان دیاردەکان لە سەر بنەمای هێزەکانە، بڕێک لەم هێزانە کردارین و بڕێکیتریان کاردانەوەیین. نیتشە لەو باوەڕەدایە ئاڵۆزی دیاردەکان هەرچی بێت ئێمە هێزگەلی کرداری، دەسپێکەر یان دەسپێشخەر و ملکەچکەرمان هەیە و لە بەرانبەریشدا هێزگەلی کاردانەوەیی، لاوەکی، سازشکار و رێکخراومان هەیە.
ئەم وتارە درێژەی هەیە
سەرچاوەکان
١.فیرحی،داوود، ایرانشهری و مسالەی ایران، دولت پژوهی، سال ششم، بهار ١٣٩٩، شمارە ٢١
٢.نیتشە، فریدریش، زەردەشت وەها دەڵێت، ئازاد بەرزنجی چاپی یەکەم، سڵێمانی، ئەندیشە ٢٠٠٨
3. Guibernau, Montserrat, 2004, Anthony D. Smith on Nations and National Identity: A Critical. Nations and Nationalism, 10 (1-2): 120- 150
4. Smith, Anthony. Nationalism. Theory, Ideology, History. Polity, London, 2010
5. William A. Darity Jr, International Encyclopedia of the social Sciences, first edition, Macamillan Refernce USA, 2008
٦.آشوری، داریوش، دانشنامەی سیاسی، چاپ دوازدەهم، تهران، انتشارات مروارید، ١٣٨٤
٧. اسمیت، آنتونی و هاچینسون، جان، ملی گرایی، یونسی، مصطفی و مرشدزادە، علی، تهران، پژوهشکدەی مطالعات راهبردی، ١٣٨٦
8. Fanon, Frantz, Black skin, White Masks, Charles Lam Markmann, London, Pluto Press, 1986
٩. نیچە، فریدریش، ارادەی معطوف بە قدرت، محمد باقر هوشیار، تهران، فرزان روز، ١٤٠١
١٠. فوکو، میشل، سوژە و قدرت، دریفوس و رابینو، تهران،، نشر نی، ١٣٨٤
١١. کاپلستون، فریدریک، تاریخ فلسفە، جلا الدین مجتبوی، جلد هفتم، از فیشتە تا نیچە، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی و انتشارات سروش، ١٣٨٩
١٢. فریدریک، نیچە، ئەودیوی خێر و شەڕ، ڕێبین ڕەسوڵ ئیسماعیل، سلێمانی، ڕەهەند، ٢٠١٩
١٣. نیچە، فریدریش، زایش تراژدی، سعید فیروزآبادی، تهران، جامی، ١٤٠٠
١٤. هەمان سەرچاوە
١٥. لوکاچ، جورج، ویرانی عقل، زیبا جبلی، تهران، شفیعی، ١٣٩٥
